Ateş, vücudun enfeksiyonlara karşı binlerce yıldır geliştirdiği doğal bir savunma mekanizması olsa da kontrolsüz yükseldiğinde hayati risk oluşturabiliyor. Uzmanlara göre hafif ateş vücudu koruyabilirken, yüksek ve uzun süren ateş mutlaka tıbbi müdahale gerektiriyor.
Saat sabahın 3'ü ve uyuyamıyorsunuz. Terleme ve titreme,
vücudunuzda bir şeylerin yolunda olmadığını gösteriyor.
Alnınız sıcak, titriyorsunuz ve omurganızdan aşağıya doğru bir
ürperme geliyor. Kendinizi çaresiz ve bitkin hissediyorsunuz, kafanız da
karışık. "Sadece ateş" diye avunmaya çalışıyorsunuz.
Ateş, 600 milyon yıldan fazladır var olan evrimsel bir özellik ve
virüs, bakteri ve mantarların neden olduğu birçok enfeksiyona eşlik ediyor.
Örneğin, çoğumuz grip sırasında ateşleniyoruz.
Ateş, insanlık tarihi boyunca ciddi ve genellikle ölümcül
hastalıkların belirtisi oldu ve birçok hastalığın adına da eşlik ediyor: deng
humması, sarı humma, Lassa humması vb.
Buna rağmen, vücudumuzun nasıl ateşlendiği ancak 20. yüzyılda tam
olarak anlaşılabildi.
Peki, neden ateşleniriz, ne zaman tedavi etmek gerekir ve ateş
hangi noktada yararlı bir rahatsızlıktan ciddi bir soruna dönüşür?
Oxford Üniversitesi'nde beşeri bilimler ve sağlık bilimleri
araştırmacısı ve tıp tarihçisi Sally Frampton, atalarımızın ateşin tehlikesinin
farkında olduklarını ve vücudun nasıl çalıştığına dair ilginç fikirler
geliştirdiklerini söylüyor.
"Bugün, 'Ateşin varsa başka bir sorun var' deriz. Ama erken
modern dünyada ve 19. yüzyıla kadar birçok insanda, ateşin hastalık olduğu
düşüncesi hakimdi."
Eski Yunanlılar ateşi açlık ve kan alma gibi yöntemlerle tedavi
ediyorlardı ve bu yöntemler 19. yüzyıla kadar ateşi düşürmek için kullanıldı.
Frampton, ateş hakkındaki anlayışımızda büyük bir değişimin,
mikrop teorisinin ortaya çıkmasıyla gerçekleştiğini söylüyor. Enfeksiyonlar
hakkında daha fazla bilgi edindiğimizde ateş bir hastalık değil, bir semptom
olarak görülmeye başlandı.
Artık ateşin, vücudumuzun enfeksiyona karşı doğal tepkisinin bir
parçası olduğunu biliyoruz. Ateşin yerleşmesiyle başlayan titreme ve ardından
gelen terleme, vücudumuzun saldırı alarmı ve savunma sistemidir.
Ateş, patojenlerin ve diğer düşman unsurların vücudumuzu ele
geçirdiğini ve bizim de buna karşı mücadele ettiğimizi gösterir. Hoş olmasa da,
bu istilacılardan kurtulmamıza yardımcı olur. Ancak kontrol edilmezse ateş
zararlı hale gelebilir.
Ateş
nedir?
Ateş genellikle 38 °C santigrat derece (100 °F) üzerindeki vücut
ısısı ile karakterize edilir.
Vücudumuzun enfeksiyonlara verdiği tepki olarak ortaya çıkabilir,
ancak otoimmün hastalıklar, iltihaplı hastalıklar veya aşı sonrası da
tetiklenebilir.
Vücudumuz, mantar veya bakteri enfeksiyonları gibi virüs veya
patojenik mikroorganizmaların tehdidine karşı tepki verirken, iç sıcaklığımız
yükselir.
Bu, bağışıklık tepkimizde önemli bir mekanizmadır, çünkü
vücudumuzu zararlı patojenler için daha az konforlu hale getirir – bu yüksek
sıcaklıklarda vücudumuzda çoğalmak veya gelişmek için mücadele ederler.
İngiltere'deki Queen Mary Üniversitesi'nde immünofarmakoloji
profesörü ve iltihaplanma uzmanı olan Mauro Perretti, "Vücut, virüs veya
bakteri gibi garip bir şey algıladığında bu tehlikeye daha etkili bir şekilde
yanıt verebilmek için sıcaklığı biraz artırır" diyor. "Hücreler daha
iyi çalışır, enzimler daha iyi çalışır. Bu, elbette geçici bir
sıfırlamadır."
Vücudumuzda, çok soğuk, ideal ve çok sıcak arasında küçük aralıklar
vardır. Vücut ısımız 35 °C'nin altına düştüğünde (hipotermi olarak bilinir)
titreme, konuşma güçlüğü ve yavaş nefes alma tetiklenir.
Ölçeğin diğer ucunda, vücut ısısının normal aralığın üzerine uzun
süre çıkması (hipertermi), özellikle 40 °C'nin üzerine çıkması, merkezi sinir
sistemi dahil olmak üzere iç sistemlerimiz için tehlikeli ve zararlı olabilir
ve halüsinasyonlara, ateşli nöbetlere, hatta ölüme yol açabilir.
Ateşin Faydası
Ateş, iç termostatımızın (ayar noktası) düzenli bir şekilde
yükselmesini içerirken, hipertermi sırasında vücut ısısı, termoregülasyon
kontrolünün dışında kontrolsüz bir şekilde yükselir.
Vücuda yönelik algılanan tehdit ortadan kalkarsa ateş düşer.
Ateşin sona ermesi, vücudun kendi başına veya bakteriyel enfeksiyonlar için
antibiyotikler gibi modern tıbbın desteğiyle enfeksiyonla başarılı bir şekilde
mücadele etmesiyle gerçekleşir.
Ateşin faydası, kısa süreli olmasından kaynaklanır, çünkü
vücudumuzdaki birçok sistemin optimal düzeyde çalışması için 37 °C civarındaki
ideal sıcaklığa geri dönmesi gerekir.
Ateş, vücudumuzun yaralanma veya enfeksiyon gibi zararlı etkilere
karşı verdiği doğal tepki olan iltihaplanmanın da temel unsurlarından biridir.
Ateş, ağrı, kızarıklık, ödem (şişlikle karakterize sıvı birikimi)
ve normal fonksiyon kaybı ile birlikte, vücudunuz bu tehditlere tepki
verdiğinde etkilenen vücut bölümlerinde ve sistemlerinde ortaya çıkar.
Perretti, bu reaksiyonların bir araya gelmesiyle vücudumuzun
bulaşıcı veya bulaşıcı olmayan risklere karşı hızlı bir şekilde tepki verdiğini
söylüyor.
Küçük çocuklar, genellikle viral veya bakteriyel enfeksiyonlarla
bağlantılı olarak, yetişkinlerle aynı nedenlerle ateşlenir.
Ancak, iç termostatlarını ayarlamaları daha uzun sürdüğü için
ateşe daha duyarlıdırlar.
Ayrıca, çocuklarda vücut ısısını düzenleyen hormonları üreten
beyin bölgesi olan hipotalamus, ateşe neden olan ve sıcaklık artışına yol açan
bağışıklık tepkisini tetikleyen pirojenlere tepki vermeye henüz tam
alışmamıştır.
Pirojenler, vücut ısımızı virüslerin ve bakterilerin çoğalması ve
hayatta kalması zor olan bir seviyeye yükseltmek için hipotalamusla (vücut
ısımızı düzenleyen beyin bölgesi) iletişim kurar.
Ancak bu mikroplar, ateşli dönemlerde yüksek sıcaklıklara uyum
sağlamaya eğilimli değildir, çünkü bu uzun vadede onlar için yararlı değildir –
sağlıklı, daha soğuk organizmaları enfekte etme konusunda daha az verimli hale
gelirler.
Mikrop Teorisi
1861 yılında Louis Pasteur tarafından ilk kez yayınlanan mikrop
teorisi, vücudumuza giren mikroorganizmaların hastalıkların nedeni olduğunu
ortaya koydu. Fransız bilim adamı, mikrobik enfeksiyonları temizlik yoluyla
önleyebileceğimiz bir şey olarak anlamamıza öncülük etti.
1875 yılında Paris'teki bir hastanede "doğum ateşi"
(günümüzde postpartum enfeksiyon olarak bilinir) nedeniyle doğum sırasında anne
ölümlerinde artış yaşandıktan sonra Pasteur, enfeksiyonun doktorlar ve hastane
görevlileri tarafından yayıldığını öne sürdü. Sağlık görevlilerine ellerini
yıkamalarını ve aletlerini ısı ile sterilize etmelerini söyledi.
Binlerce Yıllık
Fayda
Yüzyıllar boyunca ateşten kurtulmaya çalışan bilim insanları,
artık birçok durumda ateşin faydalarının zararlarından daha ağır bastığını
anladılar.
Bir kişi ateşlendiğinde, sıcaklıktaki artış beyaz kan hücreleri
gibi bağışıklık hücrelerini destekleyerek, patojenlerin tehdidine daha hızlı
tepki vermelerine yardımcı olur.
Perretti, ateşin vücudun iltihaplanma tepkisinin bir parçası olan
biyokimyasal ve hücresel reaksiyonlara da fayda sağladığını söylüyor.
Ateşle vücut sıcaklığı, bakteriler gibi patojenlerin gelişmeye
eğilimli olduğu sıcaklığın üzerine çıkar.
Ateş bir uyarı sistemi olarak da işlev görür ve içimizdeki gözetim
ekibini harekete geçirir: sinir yollarımız ve fizyolojik sistemlerimiz
birbirleriyle iletişim kurarak korunmak için en iyi eylem planını oluşturur.
Perretti, ateş sırasında davranışlarımızdaki değişikliklerin de
vücudumuzun bağışıklık tepkisini güçlendirmeye yardımcı olduğunu söylüyor.
Kanımızdaki demir ve çinko seviyelerinin düşmesi, iştah azalması
ve genel halsizlik gibi vücudumuzun enfeksiyonla mücadele etmesinin diğer
yönleriyle birlikte, bu durum bizi dinlenmeye ve iyileşmeye odaklanmaya zorlar.
Balıklar ve sürüngenler gibi çok çeşitli hayvanlar da enfeksiyon
sırasında hayatta kalma şanslarını artırmak için vücut sıcaklıklarını yükseltir
(soğukkanlı hayvanlar bunu fiziksel olarak çevrelerini daha sıcak iklimlere
değiştirerek yapar: balıklar daha sıcak sulara yüzer ve kertenkeleler güneşte
güneşlenir).
Ateşin, insanlar da dahil olmak üzere organizmalarda enfeksiyondan
kurtulma şansını artırdığı bulunmuştur.
Aşırı Ateş
Vücudumuz ateş, şişlik veya kızarıklık gibi iltihaplanma tepkisi
gösteremediğinde, vücudu enfeksiyonlardan yeterince koruyamayız.
Yine de, hem iltihaplanma hem de ateş durumunda, "birazı iyi,
fazlası kötüdür" diyor Perretti.
Çünkü ateş kesinlikle tehlikeli de olabilir. Vücudumuz bizi
serinletmek için ter üretimini artırdığından, sürekli yüksek ateş dehidrasyona
(vücutta su kaybına) yol açabilir.
Vücut ısımız çok yükselir ve 40 °C'nin üzerinde çok uzun süre
kalırsa, hayati sistemlerimiz düzgün çalışmayı durdurur. 2024 yılında fareler
üzerinde yapılan bir araştırma, aşırı ısının DNA hasarına yol açabileceğini
ortaya koydu.
Bir başka endişe kaynağı da özellikle küçük çocukları etkileyen
ateşli nöbetlerdir. Bunlar, genellikle bir enfeksiyonla mücadele ederken vücut
ısısının hızlı bir şekilde yükselmesine vücudun verdiği tepkidir.
Kesin nedeni tam olarak bilinmemektedir. Çoğu ateşli nöbetin size
zarar vermesi veya uzun vadeli etkileri olması olası değildir ama yine de bir
doktor tarafından muayene önemlidir.
Ancak, menenjit, zatürre veya sepsis gibi zararlı durumların uyarı
işareti olan sürekli yüksek ateş göz ardı edildiğinde ciddi komplikasyonlar
ortaya çıkar.
Bu nedenle, mikrobik enfeksiyonları doğru tedavi yöntemiyle tedavi
etmek, bağışıklık sistemimizin savaşacağı yabancı cisimleri ortadan kaldırdığı
için, pirojen üretme ve vücudun termostatını ayarlama ihtiyacını ortadan
kaldırır.
Ateş, vücudun enfeksiyonla savaşmak ve bizi korumak için
kullandığı güçlü, ancak bazen ölümcül bir araçtır.
Örneğin hiperpireksi olarak bilinen kontrolsüz aşırı yüksek ateş,
beyin fonksiyon bozukluğuna ve hatta organ yetmezliğine yol açabilir ve her
ikisi de ölümcül olabilir.
Ateşi Tedavi
Etmek?
Peki, ateşin genellikle vücudumuzun enfeksiyonla savaşmasına
yardımcı olduğunu düşünürsek, ateşten kurtulmaya çalıştığımızda ne olur?
Elbette potansiyel dezavantajları da vardır. Covid-19 pandemisi
döneminde, 2021'de yapılan bir araştırmaya şöyle deniyor:
"Ateşi engellemek zararlı olabilir, çünkü ateş, diğer
hastalık belirtileriyle birlikte enfeksiyona karşı bir savunma mekanizması
olarak gelişmiştir."
Ateşin etkilerini bastırmak için ilaç kullanmak, nüfus düzeyinde
de olumsuz etkilere neden olabilir. Örneğin, 2014 yılında yapılan bir
araştırma, grip kaynaklı ateşi bastırmanın bulaşma oranlarının artmasına neden
olabileceğini ortaya koydu.
Bunun nedeni, enfekte olan kişilerin ateşli semptomlarını tedavi
ettiklerinde, dinlenmeye ihtiyaç duydukları durumlara kıyasla, işlerinden
sosyal yaşamlarına kadar günlük aktivitelerine daha çabuk dönerek hastalığı
daha fazla yaymalarıdır.
Perretti, hafif ateş durumunda bazen ateşin işini yapmasına izin
vermenin daha iyi olduğunu söylüyor.
Teorik olarak, vücuda gerekli iltihaplanma tepkisini
gerçekleştirmesi için 24 ila 48 saat süre tanınabilir. Ancak, bazı durumlarda
bunun yine de tehlikeli olabileceği konusunda uyarıyor ve her zaman doktorunuza
danışmanız gerektiğini, çünkü doktorunuzun sizin durumunuza en uygun tedavi
yöntemini belirleyebileceğini söylüyor.
Bilim insanları, ateşi ne zaman tedavi etmek ve ne zaman kendi
haline bırakmak gerektiğini hâlâ araştırıyorlar.
Ancak bir dahaki sefere ateşiniz çıktığında, ter vücudunuzdan
damlarken ve titreme başlarken, bağışıklık sisteminizin sizi daha fazla
zarardan korumak için gösterdiği çabaya hayranlık duyun. Bu sistem binlerce
yıldır gelişiyor.
Kaynak: BBC
News Türkçe